Το ελεύθερο και το δωρεάν.

Διαποτιζόμαστε στην αντίληψή μας πολλές φορές από τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Η κοινωνία αυτή έχει βασικό οικονομικό της στοιχείο, την πλατιά ανταλλαγή εμπορευμάτων και την παραγωγή χρήσιμων αντικειμένων για την ανταλλαγή τους στην αγορά με σκοπό το κέρδος. Είναι πολύ λογικό, εφόσον κεντρικό στοιχείο της διευρυμένης αυτής διαδικασίας ανταλλαγής είναι το χρήμα, τα πάντα να τα αντιλαμβανόμαστε με κέντρο το χρήμα: διαρκώς αναζητάμε πόσο κοστίζει ένα αντικείμενο ή μια δραστηριότητα. Αλλιώς, σκεφτόμαστε αντισταθμιστικά, δηλαδή αν εμπλακούμε σε μια δραστηριότητα με τον ίδιο χρόνο ή με τα ίδια χρήματα τι άλλο θα μπορούσαμε να κάνουμε; Έχουμε επενδύσει αποτελεσματικά το χρόνο ή τα χρήματά μας;

Το χρήμα παίζει το ρόλο μιας κεντρικής κατηγορίας στην εμπορευματική κοινωνία της καπιταλιστικής παραγωγής. Είναι το μέτρο στο οποίο εμφανίζονται οι αξίες των εμπορευμάτων και η νεοκλασική οικονομική φιλολογία ανάλωσε ιστορικά χιλιάδες σελίδες για να δείξει ότι ο καλύτερος κριτής του πόσο αξίζει ένα αγαθό δεν είναι άλλος από την τιμή στην οποία το αγαθό αυτό ισορροπεί στην αγορά. Η τιμή έχει καθιερωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων ως το μέτρο της ανάγκης: δεν μετράει το αν έχεις ανάγκη ένα αγαθό αλλά το πόσο το έχεις ανάγκη. Έτσι, προκύπτει μια κατάταξη των αγαθών σε περισσότερο ή λιγότερο αναγκαία. Ο φονταμενταλισμός των νεοκλασικών οικονομολόγων, που ανάγουν σε δόγμα το «αόρατο χέρι των αγορών» ικανό να τους κάνει να ανατιναχτούν μέσα σε γραφεία υπουργών, αποτελεί μια ιδεολογική τύφλωση και οδηγεί σε ένα ιδεολογικό ιμπεριαλισμό: από το παράδειγμα ισορροπίας της τιμής και της ποσότητας της μπανάνας στην αγορά, προσπαθούν να οικοδομήσουν μια γενική κοινωνική θεωρία που προσπαθεί να κοστολογήσει αγαθά όπως ο αέρας, το νερό, η ανθρώπινη ζωή κλπ. Τα παραδείγματα δεν είναι τυχαία και σίγουρα δεν είναι εκτός συγκυρίας, μιας και έχει ήδη ανοίξει η συζήτηση για την ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης και ταυτόχρονα ήδη βλέπουμε στη διάλυση των νοσοκομείων και της περίθαλψης αλλά και στις αυτοκτονίες το πόσο κοστολογείται η ανθρώπινη ζωή από το ΔΝΤ και τους ντόπιους ακόλουθούς του.

Ακόμα όμως και τα κινήματα του ανεπτυγμένου κόσμου έχουν διαβληθεί σε μεγάλο βαθμό από τη νοοτροπία του καταναλωτή αγαθών και υπηρεσιών. Αυτό φαίνεται στο γεγονός ότι διεκδικούν διάφορα κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες να είναι δωρεάν. Δηλαδή αποδέχονται την κοστολόγηση των αγαθών και την πιθανή ένταξή τους στο μηχανισμό της αγοράς αλλά επιθυμούν και επιδιώκουν αυτά τα αγαθά να έχουν τιμή μηδέν, ώστε να είναι προσβάσιμα από όλους. Αυτό αποτέλεσε ιστορική άμυνα του κινήματος απέναντι στις προσπάθειες εμπορευματοποίησης και επιβολής τιμής (π.χ. διδάκτρων) στα δημόσια κοινωνικά αγαθά και μάλιστα πολλές φορές αποτέλεσε και επιθετικό αίτημα του κινήματος απέναντι στην κατάσταση που είχε να αντιμετωπίσει. Είναι εξαιρετικά θεμιτό, όταν η κατάσταση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση χαρακτηρίζεται από δίδακτρα, αγορά βιβλίων απο το φοιτητή κλπ, το αίτημα για δωρεάν εκπαίδευση να σημαίνει και αύξηση της δυνατότητας παρακολούθησης από περισσότερους φοιτητές (πολλοί μπορεί να επιτύγχαναν στις εξετάσεις αλλά να μη μπορούσαν να καλύψουν το κόστος σπουδών). Μπορούμε όμως να διεκδικήσουμε το παραπέρα;

Εδώ έχει ενδιαφέρον να σκεφτούμε όχι πλέον γύρω από την έννοια του δωρεάν αλλά την έννοια του ελεύθερου αγαθού. Μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να αποτελέσει ένα βήμα μπροστά στο βαθμό που με το «ελεύθερο» εννοούμε προσβάσιμο άμεσα και ισομερώς (όχι ισότιμα) από όλους και όλες χωρίς καμία οικονομική ή εμπορευματική υποννόηση ή χρησιμότητα. Έτσι όταν ένα κίνημα διεκδικεί ελεύθερους χώρους, οφείλει να διατυπώνει ρητά μέσω της πρακτικής του, μια συλλογική ιδιοκτησία και ιδιοποίηση που να αναιρεί στην πράξη την ιδιοκτησία και την ιδιοποίηση. Στόχος είναι όταν κάτι είναι όλων να μην είναι κανενός. Αυτό είναι κάτι αρκετά δύσκολο να το συλλάβουμε για το πώς μπορεί να οργανωθεί κάτι έξω από τη λογική και το μηχανισμό της αγοράς. Έχουμε γεννηθεί και μεγαλώσει σε συνθήκες έντονης εμπορευματοποίησης και ειδικότερα οι νέες γενιές, έχουν αναπνεύσει σε ένα κίνημα που η εργατική συνείδηση του μισθωτού που ζει στην εκμετάλλευση, έχει αντικατασταθεί από την συνείδηση του καταναλωτή  με το χρηματικό αποτέλεσμα της απασχόλησής του (λες και η εργασία είναι επιλογή για να περνάει το χρόνο του).

Δυνατότητες υπάρχουν και εμφανίζονται μέσα από πρακτικές διεκδίκησης ελεύθερου χώρου, χρόνου, αγαθών και υπηρεσιών. Το παράδειγμα με το πάρκινγκ που έγινε πάρκο, με τους ελεύθερους κοινωνικούς χώρους (με τις όποιες στρεβλώσεις έχουν αυτοί) στο βαθμό που συνειδητά προσέχουμε να μην εκφυλιστούν, μπορούν να παίξουν διδακτικό ρόλο σε αυτό τον άνισο αγώνα ενάντια στην λογική του καπιταλισμού. Προϋποθέτει την από κοινού διεκδίκηση, τον από κοινού αγώνα – που είναι ο μόνος που μπορεί να ενώσει ετερόκλητους ανθρώπους με κοινή ταξική ένταξη, την από κοινού αναζήτηση να γίνει συνειδητή, ιδεολογική και εν τέλει αντι-ηγεμονική η πρακτική αυτή. Προϋποθέτει και αναδεικνύει ακόμα περισσότερο την πεποίθηση ότι αγώνας αυτός είναι όντως άνισος και δεν πρόκειται να λυθεί με επιμέρους απελευθερώσεις, ότι το πρόβλημα βρίσκεται στην οικονομική καρδιά του θηρίου, όμως χωρίς τη δύναμη του παραδείγματος και τη συλλογική κοινωνική εκπαίδευση διαμέσου τέτοιων πρακτικών η καρδιά αυτή δεν πρόκειται να ξεριζωθεί.